“De geulen verlopen, de vaarwateren worden verlegd”: een eeuwenoud gezegde dat nog steeds geldt in het waddengebied. Vanwege de combinatie van getij en golfslag zijn de buitendelta’s van geulen die aan de Noordzeekant van de zeegaten liggen, het meest dynamisch. Soms loopt de geul door tot aan de dieptes van de Noordzee, andere keren ligt er een grote drempel, de “tong” of in het Engels “till” van de buitendelta. In dat geval moet er vaak gebaggerd worden, anders kunnen schepen met grote golfslag de bodem raken. Dit speelt de afgelopen jaren ook bij het Westgat van het Friese Zeegat. Zie hieronder een dieptemeting, oftewijl een vakloding, van het Friese Zeegat uit 2019 (bron: Deltares/Rijkswaterstaat) met de diepste vaarroute naar de Noordzee aangegeven met de rodelijn. Helemaal aan de zeezijde aan het einde van de route is die drempel te zien. Als je echter beter kijkt, zie je dat de route precies door een klein gebaggerd geultje loopt die de drempel doorkruist.
Hieronder is het diepteverloop langs die vaarroute voor de recente paar jaren te zien, berekend met dezelfde vaklodingen. Voor ieder jaar is met de hand de diepst mogelijke vaarroute gekozen. Bij de buitendelta, aan de rechterkant van de grafiek, zie je dat de diepte tussen 2014 en 2018 slechts 5.5 m was. Visserskotters hebben minstens 6 meter nodig, dus is er in juli van 2018 gebaggerd. Dit is ook te zien in het diepteverloop. In 2019 was het ondiepste stuk 6 m diep in plaats van 5.5 m.
Als we nu kijken naar het verloop van de diepste vaarroute over een langere tijdsperiode, zien we een mooi patroon. Hieronder zijn vaarroutes vanaf 1967 tot nu over de vakloding van 2019 gelegd. De vaarroute loopt ieder jaar wat oostelijker tot 2009: toen sloeg het ineens weer om naar het westen en deed het zeegat ook de naam “Westgat” eer aan. Hoe ontstaat dit patroon? Hier dragen zowel getij als golfslag aan bij.
De getijdegolf komt iedere ~6.5 uur vanuit het westen aan, waardoor alle geulen de voorkeur hebben om naar het westen geörienteerd te zijn. De meeste golfslag komt echter ook uit het westen/noordwesten, wat voor een netto zandtransport naar het oosten zorgt. Hierdoor kruipen de ondieptes van de buitendelta naar het oosten en duwen de geul met zich mee. Uiteindelijk belandt deze geul net voor de kust van Schiermonnikoog. Het water dat met het getij de geul in en uit stroomt moet dan zo’n grote omweg maken, dat er aan de westzijde een doorbraak ontstaat en de geul weer naar het westen loopt.
Omdat de gebaggerde geul aan de westzijde van de “tong” ligt en al het zand langzaam naar het oosten schuift, zal deze geul minder snel verzanden dan als deze aan de oostzijde van de tong lag. De patronen in geulverschuiving kan je dus tot je voordeel gebruiken!
In 1969 werd de Lauwerszee afgesloten, waardoor het volume van het getijdebekken van de Zoutkamperlaag (de westelijke geul in het Friese Zeegat) met een derde af nam (zie Van Sijp, 1989). De geul was toen ineens veel te diep voor de kleinere hoeveelheid water die er doorheen stroomde en verzandde in rap tempo. Dit is goed te zien op het diepteverloop langs de diepste vaarroutes sinds 1967 hieronder. Bij het begin van de vaarroutes gemarkeerd op de vorige afbeelding, op de plek van de monding van het Gat van Schier in de Zoutkamperlaag (ZKL), is tussen 1967 en 1970 9 m sediment in de geul gelegd! In de diepteprofielen van opvolgende jaren ging dit met afnemend tempo door. Bij de Engelsmanplaat en het Rif is het diepteverloop erg grillig, maar ook daar is het in totaal met meer dan 5 m afgenomen. Het grootste gedeelte van dit zand kwam van de omliggende wadplaten en dus ook van de Engelsmanplaat (zie Winkelmolen & Veenstra, 1974).
